Chùa Phật Tích có tên hiệu là Vạn Phúc tự, tọa lạc ở sườn phía Nam núi Phật Tích, xã Phật Tích, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh. Chùa cách Hà Nội khoảng 25 km về phía Đông Bắc. Ngôi chùa hiện đang lưu giữ pho tượng đức Phật bằng đá thời nhà Lý lớn nhất Việt Nam. Chùa Phật Tích gắn liền với trung tâm Phật giáo Luy Lâu cùng sự du nhập của Phật giáo Ấn Độ, tính đến nay niên đại của ngôi cổ tự này đã ngót nghét ngàn năm.
Chùa Phật Tích có 7 gian tiền đường để dùng vào việc đón tiếp khách, 5 gian bảo thờ Phật, đức A di đà cùng các vị Tam thế Phật, 8 gian nhà tổ và 7 gian nhà thờ thánh Mẫu. Chùa Phật Tích Bắc Ninh có kiến trúc của thời Lý, thể hiện qua ba bậc nền bạt vào sườn núi. Các nền hình chữ nhật dài khoảng 60 m, rộng khoảng 33 m, mặt ngoài bố trí các tảng đá hình khối hộp chữ nhật, là điểm hành hương Phật giáo nổi tiếng được nhiều người ghé thăm.
Kiến trúc độc đáo
Chùa được xây dựng trên ba bậc nền. Bậc nền thứ nhất là sân chùa nơi có một vườn hoa mẫu đơn rực rỡ. Bên phải chùa là Miếu thờ Đức chúa tức bà Trần Thị Ngọc Am là đệ nhất cung tần của chúa Trịnh Tráng. Theo tương truyền, sân chùa Phật Tích với vườn hoa mẫu đơn là nơi xảy ra câu truyện Từ Thức gặp tiên: “…Từ Thức đi xem hội hoa mẫu đơn, gặp Giáng Tiên bị bắt trói vì tội hái trộm hoa. Từ Thức bèn cởi áo xin tha cho tiên nữ. Sau Từ Thức từ quan đi du ngoạn các danh lam thắng cảnh, đến động núi ở cửa biển Thần Phù gặp lại Giáng Tiên…” Do tích này, trước đây chùa Phật Tích mở hội Hoa Mẫu Đơn hàng năm vào ngày mồng bốn tháng giêng để nhân dân xem hoa và các văn nhân thi sĩ bình thơ.
Bậc nền thứ hai của chùa là nơi có các kiến trúc cổ. Khi đào xuống nền ngôi chùa này, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy nhiều di vật điêu khắc thời nhà Lý và nền móng của một ngôi tháp gạch hình vuông, mỗi cạnh dài 8,5 m.
Nền thứ ba cao nhất, có Long Trì (Ao Rồng) là một cái ao hình chữ nhật, đã cạn nước.
Sau sân nền có 32 tháp xây bằng gạch và đá là nơi cất giữ xá lị của các nhà sư từng trụ trì ở đây, phần lớn được dựng vào thế kỷ 17.
Nhiều tác phẩm điêu khắc thời nhà Lý còn được giữ tại chùa Phật Tích Bắc Ninh cho đến nay. Ngay ở bậc thềm thứ hai, có 10 tượng thú bằng đá cao 10 m, gồm sư tử, voi, tê giác, trâu, ngựa, mỗi loại hai con, nằm trên bệ hoa sen tạc liền bằng những khối đá lớn.
Giữa chùa là pho tượng Phật bằng đá xanh ngồi thiền định trên tòa sen, cao 1,85 m. Trên bệ và trong những cánh sen, có những hình rồng và hoa lá đặc trưng cho thời Lý. Ở chùa còn có những di vật thời Lý khác như đá ốp tường, đấu kê,…trên đó chạm khắc các hình Kim Cương, Hộ Pháp, các nhạc công, vũ nữ v.v…
Lễ hội hàng năm
Hàng năm vào ngày 4 tết Nguyên Đán, nhân dân Phật Tích thường mở hội truyền thống để tưởng nhớ công lao các vị tiền bối đã khai sinh và tu tạo chùa. Trong những ngày xuân tưng bừng ấy, khách thập phương về đây lễ Phật, hái hoa mẫu đơn, thưởng ngoạn cảnh đẹp vùng Kinh Bắc hoặc tham dự các trò chơi ngày hội như đấu vật, chơi cờ, đánh đu, hát quan họ…
Trải qua ngàn năm của bao thăng trầm đổi thay in dấu lên thân của những tượng, những trạm khắc, những hoa văn, những cổ vật vô giá từ người đời đi trước. Đến Phật Tích, du khách không khỏi ngỡ ngàng trước vẻ đẹp sừng sững của bảo tháp giữa trời, của tượng phật A Di Đà có niên đại hàng ngàn năm tuổi tinh xảo đến độ trở thành tuyệt tác nhân gian, của những linh thú trước sân chùa, của dấu vết xót lại nới nền móng tháp cổ…
Với bề dày lịch sử, nghệ thuật của mình, chùa Phật Tích đã trở thành một bảo vật quốc gia mang trong mình niềm tự hào văn hóa dân tộc, là kho tàng Phật giáo đồ sộ với những bảo vật tinh xảo.
Cứ vào mỗi dịp xuân về, hàng ngàn du khách thập phương lại tìm về với chùa phật tích, để được thăm lại chốn bồng lai nơi Từ Thức gặp tiên, để được lần tay lên những dấu tích cổ xưa, chạm vào nghệ thuật chạm khắc đỉnh cao một thời của dân tộc. Thắp nén hương thơm tỏ lòng kính phục người đời xưa, thấy tự hào trước những tinh hoa Phật giáo của tổ quốc, để yêu thêm và hiểu thêm về đất nước mình.